ویژگیهای دولت سامانی

ویژگیهای دولت سامانی
دوران امارت سامانیان که حدود110سال (از سال279ه‍.ق تأسیس حکومت سامانی به دست امیراسماعیل سامانی در بخارا تا سال 389ه‍.ق سال فروپاشی سامانیان توسط ترکان)بر ناحیه ماوراءالنهر و خراسان بزرگ فرمانروایی کردند یکی از برجسته ترین دوره های تاریخ ایران و سرزمین های شرقی جهان اسلام است وبه گواهی مورخان از کم نظیرترین دوران تمدن اسلامی به شمار می رود یکی به دلیل دستاوردهای عظیم علمی و دیگری به علت آثار فراوان اداری و اجتماعی و اقتصادی دارای اهمیت می باشد.
این دودمان به سامان که قریه ای درنزدیکی سمرقنداست منسوب است همچنین نسبت سامانیان به نیای بزرگ آنان سامان خداة میرسد یعنی بزرگ وصاحب قریه سامان.   
سامان جدّ سامانیان به دست اسد بن عبدالله القسری والی خراسان اسلام آورده و بواسطه ی آن نام فرزند خود را اسد نام نهاده و بعد والی خلیفه مأمون چهار پسر اسد را به نشانه ی حمایتی که از مأمون در برابر شورش رافع بن لیث کرده بودند پاداش داد و در سال 204 ه‍.ق هریک به حکومت شهری گماشته شدند.
احمد بن اسد آخرین پسر اسد که زنده مانده بود،قدرت و حکومت برادران را نیز بر قلمرو خود افزود و عملاً برای نخستین بار در تاریخ منطقه ماوراءالنهر حکومتی واحد تحت امارت یک امیر ایجاد کرد. مسکوکات بدست آمده از این دوران گواه روشنی بر این واقعیت است که قدرت اقتصادی سامانیان در این روزگار بسیار افزایش یافته است.1
احمد ازسوی امرای طاهری وخلفای عباسی نیز به دلیل اقدامات مثبت وسازنده ای که انجام داده بود مشمول لطف و عنلیت قرار می گرفت. او دارای 7فرزند ذکور بوده است. درگذشت احمد درسال250ه‍.ق بوده است.2
جانشین احمد پس از وی پسرشنصر اول و نیز بصورت رسمی اسماعیل اول سامانی بنیانگذاران واقعی دولت سامانیان بوده اند.

       در این مدت نه تن به امارت رسیدند.شاعری گفته است: 3

نه تن بودند زآل سامان مشهور                          گشته به امارت خراسان مذکور

اسماعیلی واحمد ونصری                                 دونوح ودوعبدالملک ودو منصور


سامانیان نخست والیان دست نشانده طاهریان (205-261ه‍.ق)بودند وسپس والیان مستقل شدند. آنها علاوه بر ماوراءالنهرو خراسان بر ولایت دیگر از جمله سیستان ،کرمان،گرگان،طبرستان و ری و تاحدود اصفهان سلطه داشته اند.

رمز جاودانگی روزگار سامانیان و ستایش جهانیان از این عصر، دردستاوردهای عظیم وخیره کننده ی آن درعرصه های گوناگون علمی و هوا خواهی از فکرواندیشه است.سامانیان آفرینشگران عصری در تاریخ شدند که نخبگانش را بعنوان اخلاف صالح عهد طلایی یونان باستان بایدشمرد.زیراکه معلم ثانی(ابونصر فارابی)بطلمیوس ثانی(ابونصر عراقی)جالینوس ثانی(ابو علی سینا)بقراط ثانی (ابوطیب نیشابوری ) و...همگی محصول رستاخیز این روزگارند.4

ثعالبی صاحب آداب الملوک ، مجلس امیران سامانی را مملؤازدانشمندان صاحب خرد بر شمرده است که در مواقع لزوم از آرا ونظرات آنان جهت پیشبرد صحیح امور و رفع مشکلات جامعه استفاده می شد.لذا فروپاشی سامانیان از زمانی آغازشد که این سیره ی پسندیده به خود رأیی وکناره گیری از حشرونشر با خردمندان تغییر کرد.5

در این زمان دربسیاری از مناطق کشور حلقه های درس و بحث برقرارمیشد. مدرسه نخستین بار در شهرهای بزرگ سامانیان مانند بخارا ونیشابور و سمرقند بوجود آمد و موجب پویایی دانش و علم درآن زمان شد.

سامانیان از القاب و عناوین پر طمطراق پرهیز می کردند وخود را امیر می نامیدند.

خواند میر با تمجید وستایش از سامانیان آنان را سرسلسله ملوک اسلامی و احیاگران استقلال ایران برشمرده و بر همین اساس نگارش تاریخ ملوک و وزراء را از روزگار سامانیان آغاز کرده اند.6

بسیاری از نویسندگان،خصوصیات بارز عصر سامانی را عدل گستری و عالم پروری و رعیت پروری دانسته اند. سیاست و فرمانروایی سامانیان در خدمت فرهنگ و تمدن و اشاعه ی آن صرف می شد. البته نه در جهت اغراض شخصی،بلکه در جهت ظهور نوابغ و دانشمندان و ادیبان زمانه که تاکنون کم نظیر بوده اند.

اشپولر یکی از محققان صاحب نظرمی گوید:«حیات فرهنگی در واقع با روی کار آمدن سامانیان بود که آغاز شد.7

درباره ی رونق علمی سامانیان همین بس که یکی ازعلمای این دوره شیخ الرئیس(ابن سینا)لقب یافت.و تألیفات و پژوهش های آنان همچون رساله(آبله وحصبه)رازی پانصد سال وقت لازم داشت تا اروپائیان قدرت هضم آن را بیابند.8

زمانی که ابن سینا در مداوای مرض نوح بن منصور توفیق یافت، اجازه استفاده از کتابخانه سامانیان را گرفت. او می گوید که: چون داخل کتابخانه شدم، اتاق های بسیار دیدم که در هر اتاقی صندوق بسیار از کتب بر روی یکدیگر چیده شده و در هر اتاقی درباره ی یک موضوع یا دانش بود.(9)

در نتیجه به کار بردن سیاست آزاد اندیشی و تساهل و تسامح فکری و آزادی  دینی فرق و پیروان عقاید مختلف و ارج و قرب علم ،تفکر و اندیشمندان و دانشمندان توسط بزرگان سامانی، پویایی فکری و عقلانی و پیدایش آثار کلامی و فلسفی را شاهد هستیم.»   

 از جمله: تفسیرعیاشی سمرقندی فقیه بزرگ شعیه ی امامی نخستین تفسیر این دوره می باشد. ترجمه ی تفسیر بزرگ طبری به زبان زبان فارسی در این دوره می باشد. کتاب معروف من لا یحضرةالفقیه شیخ صدوق (ابن بابویه)دراین دوره نوشته شده است. انشاء کتب حدیث از جمله صحیح بخاری و مسلم و مستدرک و مستخرج نیز در این دوره انجام گرفت.

دکترشریعتی می گوید:«سامانیان هزارسال پیش که هنوز مسایل دقیق جامعه شناسی و زبان و مذهب و فرهنگ و عوامل حیات و ارتقا و اشتغال ملت و رابطه های دقیق وعلمی میان این نهادها مطرح نبود و دراوج افتخار وقدرت عالمگیر زبان عربی وتحقیر ملیت و زبان ملی و حقارت زبان فارسی ابتکاری کردند که اگر بعدها فراموش نشده بود هم موجب آن شده بود که فرهنگ و مذهب اسلام در عالی ترین و اصلی ترین سطح و سرمایه اش درمیان مردم رسوخ نماید وهم بینش واندیشه و فرهنگ توده ی مردم ما از سطح عامیانه و خرافی فرارفته و کمال و وسعت وغنایابد. » 10
اوضاع علم و فرهنگ

یکی از عظیم ترین تحولات فرهنگی ایران در عصر سامانی در عرصه ی ادبیات نظم و نثر بروز کرد.ادبیات نظم و نثری که در سایه ی حمایت امرای سامانی گسترش یافت،هیچگاه درخدمت مدح آنان در نیامد. (11)

 معروفترین شاعری که در درگاه سامانیان (نصر دوم سامانی)آمدوشد داشت رودکی است؛که شعرمشهور«بوی جوی مولیان»را سروده است. (12)

او بر جسته تر ین شخصیت چکامه سرای این دوره  بود که او را استاد شاعران و مقدم شعرای عجم خوانده اند. او نخستین کسی است که شعر نیکو به پارسی گفته است. او را باید انصافاً گوهر کم نظیر دربار سامانی دانست(در گذشت او 329ه)می باشد. رو د کی  کلیله و دمنه و سند باد نامه را به قالب مثنوی به رشته نظم در آورد.

نهضت ادبی ایران با ظهور سلسله ادب پرور سامانیان قوت گرفت تا آنکه در قرن چهارم  هجری به اوج کمال و فصاحت رسید. گویندگانی مانند ا بو شکور بلخی، ابوعبد الله فرا هانی ، ابوالمؤید بلخی ، ابوالمظفر نیشابور ،ا بو شهید بلخی در دوران سامانیان ظهور کردند.(13)

ا بو طیب مصعبی  وزیر نصر بن احمد هم از شاعران چیره دست بود. کسائی مروزی (391ه ق) شاعر حکیم شیعی، نخستین کسی است که شعر  موعظه و حکمت را به کمال رسانید. (14)